آموزش همگانی مقابله با بلایای طبیعی
حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور از احتمال وقوع بالاتر برخوردارند از طریق ساخت سدها، سیل بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیزبا ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابند.
رعد و برق:
حادثه‌ای زیبا ولی خطرناک
رعد و برق نوعی تخلیه الکتریکی است که در اثر انتقال الکتریسیته ساکن بین دو ابر یا بین ابر و زمین ایجاد می‌شود. در رعد و برقهای شدید، معمولاً بیشترین تخلیه الکتریکی صورت می‌گیرد.
الف. رعایت نکات ایمنی در داخل ساختمان
۱. وقتی رعد و برق رخ می‌دهد، در منزل بمانید و بیرون نروید مگر آنکه لازم باشد.
۲. به منظور جلوگیری از آتش‌سوزی ناشی از صاعقه بر روی ساختمانهای بلند، برق گیر نصب کنید.
۳. از درب و پنجره، بخاری دیواری، شوفاژ و یا دیگر هادیهای الکتریکی دور شوید.
۴. دو شاخه وسایل برقی مانند تلویزیون و رادیو را از برق بیرون بکشید.
ب. رعایت نکات ایمنی در خارج از ساختمان
۱. اگر در فضای باز، گرفتار طوفان شدید زانو بزنید، پاهای خود را نزدیک یکدیگر قرار دهید و سر خود را خم کنید.
۲. در ارتفاعات و مناطق باز، قرار نگیرید و از بالای تپه‌ها و نقاط مرتفع، دور شوید.
۳. از تجهیزاتی مانند تراکتور، موتور سیکلت، دوچرخه و ماشین چمن زنی استفاده نکنید و در صورت وقوع رعد و برق از آنها دور شوید؛ زیرا این وسایل، هادی الکتریسیته هستند. همچنین از بیلهای فلزی، بند رخت و غیره استفاده نکنید.
۴. از حصارهای فلزی، خطوط تلفن و برق، دور شوید.
۵. نزدیک شدن به درختان و یا قرار گرفتن در زیر آنها ممکن است خطر جانبی داشته باشد؛ زیرا به علت برخورد برق و حرارت حاصل از آن، امکان آتش‌سوزی وجود دارد، لذا از این کار خودداری کنید.
۶. زیر ستونهای بتونی، سیمهای برق هوایی، مخازن و شیشه‌ها پناه نگیرید؛ زیرا احتمال فروریختن و افتادن آنها وجود دارد.
۷. در صورتی که در اتومبیل هستید از درختانی که ممکن است روی آن بیفتد دور شوید و سپس پارک کنید. موتور و رادیوی ماشین را خاموش کنید و آنتن آن را پایین بکشید.
۸. اگر در مزرعه هستید فوراً حیوانات اهلی و دامها را به پناهگاه ببرید.
۹. به اشیای فلزی از قبیل دوچرخه، نرده‌های آهنی، قلاب ماهیگیری و لوازم فلزی خانه دست نزنید.
۱۰. اگر در حال شنا کردن یا در قایق هستید، فوراً از آب بیرون بیایید.
کولاک، پدیده‌ای سهمگین
وزش بادهای سرد با سرعت حدود ۵۰ یا ۶۰ کیلومتر در ساعت همراه با ریزش برف و کاهش درجه حرارت به کمتر از ۱۲ درجه زیر صفر از جمله حوادثی است که در اکثر جاده‌ها و نواحی کوهستانی شمال کشور به وقوع می‌پیوندد و خسارتهای جانی و مالی فراوان به بار می‌آورد.
لبه‌های خارجی کولاک دارای بادهای شدید با سرعت ۳۰ کیلومتر در ساعت است که تا میزان ۱۲۰ کیلومتر در ساعت و حتی بیشتر نیز افزایش می‌یابد. این نیروی بالا باعث حرکت کولاک از مرکز آرام آن می‌شود.
وقتی کولاک فرا می‌رسد، باران شدید و سیلاب رخ می‌دهد که معمولاً خطرهای بیشتری نسبت به طوفانهای جوی ایجاد می‌کند. بادهای شدید و بارانهای مناطق سیلابی موجب خسارتهای گسترده و سیلاب می‌شود. در مناطق دریایی، کولاکها امواج عظیمی ایجاد می‌کنند که به صورت موجهای جذر و مد دار بزرگ به ساحل می‌رسد. بیشتر کسانی که در کولاک، جان خود را از دست می‌دهند در این سیلابها گرفتار می‌شوند. کولاکها آرام حرکت می‌کنند. افراد گرفتار شده ممکن است چندین ساعت در معرض کولاک باشند. مرکز کولاک به آرامی حرکت می‌کند و عبور از آن از هر منطقه چند دقیقه تا نیم ساعت یا بیشتر به طول می‌انجامد.
رعایت نکات ایمنی قبل از وقوع کولاک:
۱. همیشه کیف امداد و نجات هلال احمر را در منزل آماده داشته باشید.
۲. همواره به گزارشهای هواشناسی رادیو و تلویزیون توجه کنید.
۳. وسایل یدکی خودرو و بنزین کافی در اتومبیل داشته باشید.
۴. نزدیکترین مراکز امدادرسانی مانند جمعیت هلال احمر، راهداری، درمانگاهها، آتش‌نشانی و قرارگاههای نیروی انتظامی را که در هنگام حادثه می‌توانند به شما کمک کنند، شناسایی کنید.
۵. هنگام مسافرت در جاده‌های اصلی و مسیرهایی که امکان رسیدن امدادگران وجود دارد، رانندگی کنید.
رعایت نکات ایمنی هنگام وقوع کولاک:
۱. هنگام وقوع کولاک در مکان امن و مطمئن بمانید. تنها در صورت لزوم، تغییرات اضطراری را انجام دهید. به خاطر بسپارید که احتمالاً باد به سرعت، از جهت مخالف و با نیروی بیشتر بازمی گردد.
۲. هنگام کولاک و بوران، تا حد امکان از رانندگی در نواحی کوهستانی پرهیز کنید.
۳. در صورت ضرورت مسافرت در شرایط نامساعد جوی زمان خروج و مقصد مسافرت از وسایل و تجهیزات ایمنی استفاده کنید.
۴. در صورت ضرورت مسافرت، از وسایل و تجهیزات ایمنی استفاده کنید.
۵. مراقب سقوط درختان، تیرها و دکلهای برق باشید.
۶. در صورتی که وسیله نقلیه خراب شود پس از تماس با مراکز امدادی تا رسیدن کمکهای لازم در داخل اتومبیل بمانید تا از خطر سرماخوردگی و عوارض ناشی از آن و حمله به حیوانات درنده در امان بمانید.
رعایت نکات ایمنی بعد از وقوع کولاک:
۱. از انجام فعالیتهای خسته کننده و بی نتیجه مانند برف روبی و هل دادن اتومبیل که احتمال وقوع حوادث را افزایش می‌دهند، خودداری کنید.
۲. اشخاص حادثه دیده را در پتو و لباس گرم پیچیده، ضمن مراقبت از نقاط آسیب دیده بدن، با دقت آنها را به محل امن منتقل کنید
حوادث طبیعی راههای پیشگیری و کاهش خسارات
حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور از احتمال وقوع بالاتر برخوردارند از طریق ساخت سدها، سیل بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیزبا ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابند.
هر یک از عناصر جوی به تنهایی می‌تواند بلایای مهمی مانند افزایش دما و گرمازدگی، سرعتهای زیاد باد و وقوع توفان، بارشهای تندری و وقوع تگرگ، یخبندان و سرمازدگی و ... را ایجاد کند. اما بیشترین خسارات جانی و مالی بر اثر پدیده‌های جوی ترکیبی و خطرات ثانویه ناشی از آنها می‌باشد، مانند توفان، رعد و برق، خشکسالیها، سیل، آتش‌سوزی و ...
تأثیرگذاری بلایای جوی بر جوامع با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیب پذیری آنها متفاوت است. به طوری که رویدادهای جوی بیشترین خسارات جانی را در کشورهای کمتر توسعه یافته و بیشترین خسارات مالی را در کشورهای بیشتر توسعه یافته ایجاد می‌کنند.
بررسی اطلاعات و آمار طی سالهای ۹۲-۱۹۶۳ نشان می‌دهد که مرگ و میر ناشی از سیل به علت مشکلات پیش بینی روبه افزایش بوده در حالی که مرگ و میر ناشی از توفانهای حاره‌ای به دلیل موفقیت نسبی در پیش بینی و هشدار طرحهای تخلیه مناطق در خطر کاهش یافته است.
در سالهای مذکور وقوع خشکسالیها نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای را نشان داده‌اند. کاهش اثرات سیلاب با روش‌هایی مانند مقاومت در مقابل خطر توسط طراحی و ساخت دیواره‌های مناسب یا ساخت‌های دفاعی در مقابل سیل قابل حصول است.
کاهش خسارات ناشی از رویدادهای جوی اقلیمی با اجرای برنامه‌های بلند مدت و کوتاه مدت مانند اعلام خطر بهنگام و استفاده مناسب از زمین ممکن می‌باشد.
در سالهای اخیر نگرانی دانشمندان در مورد تغییرات اقلیمی ناشی از دخالتهای بی‌رویه بشر در طبیعت و افزایش آلودگی‌های جوی بیشتر شده است. افزایش دمای سطح زمین که از نیمه دوم قرن اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است، معلول عواملی چون افزایش فعالیتهای صنعتی و تولید روزافزون گازهای گلخانه‌ای است.
یکی از نتایج افزایش دما که تغییراتی را در روابط متقابل بین اقیانوسها و سیستم گردش عمومی به وجود می‌آورد بروز خشکسالی در برخی از نقاط جهان و رخداد توفان و سیلاب در نقاط دیگری از زمین می‌باشد.
خشکسالی با کاهش آب قابل دسترسی می‌تواند به شکل‌های گوناگون مانند کمبود بارش، کاهش دبی رودخانه‌ها و یا پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی مشاهده گردد.
طبقه‌بندی بلایای طبیعی
پدیده‌های ناهنجار عبارتند از:
الف: پدیده‌های ناشی از عواملی تحمیلی بر طبیعت: (آلودگی هوا، بارانهای اسیدی، افزایش گاز کربنیک و آلاینده‌ها در جو و اثرات گلخانه‌ای ناشی از آنها، نازک شدن لایه ازن و ...)
ب: پدیده‌های ناشی از مکانیزم و ساختار عوامل طبیعی (زلزله، سیل، خشکسالی، بیابان زایی، پیشروی آب دریاها در خشکی و...) هر چند که برخی از این پدیده‌ها می‌تواند به علت تداخل هر دو عامل فوق که درواقع تشدیدکننده پدیده‌ها محسوب می‌شود نیز رخ دهد.
از دیدگاه دیگر پدیده‌های ناهنجار طبیعی را می‌توان به صورت زیر طبقه‌بندی نمود:
حوادث طبیعی ناشی از عوامل زمین ساختی، بلیه تدریجی مثل آتشفشان، بلیه ناگهانی مثل زلزله، حوادث طبیعی ناشی از عوامل آب و هوایی مثل خشکسالی و سیل.
برخی از بلیه‌های طبیعی با فشار آب و هوایی (بارشها، طوفان، خشکسالیها و...) و نیز با منشأ زمین ساختی (آتشفشان، بهمن و ...) با روشهای خاص و با درصد احتمال قابل پیش بینی اند که با توسعه علوم و فنون و ارتقای علمی بشر روزبه روز ضریب اطمینان چنین پیش بینی‌هایی بیشتر خواهد شد.
پیش آگاهی
پیش آگاهی و پیشگیری در کلیه امور بهتر از مبارزه و درمان است، در بسیاری از مواقع پیشگیری صدمات و خسارات جانی و اقتصادی ناشی از این گونه بلایا را به حداقل ممکن رسانده و این مهم نیازمند آگاهی و شناخت آحاد جامعه است و باید در سطح جوامع انسانی بسط و گسترش بیشتری پیدا کند.
به طور مثال، حوادثی از قبیل زلزله، سیل، کاهش سطح جنگل‌ها و مراتع، گسترش بیابانها و ... با ساخت منازل مسکونی مقاوم، ممانعت از کندن بوته‌ها و درختان جنگلی، جلوگیری از چرای مفرط مراتع، احداث سیل بندها و سدها و... قابل پیشگیری است. به طور کلی پیش آگاهی و پیشگیری در تقابل با بلاهای طبیعی از نظر زمانی دارای سه مرحله پیش از وقوع، هنگام وقوع و بعد از وقوع است.
مرحله قبل از وقوع نیازمند تمهیداتی شامل پیش بینی‌های مورد لزوم بر مبنای اطلاعات درست در امور هواشناسی، زمین‌شناسی و زیست محیطی، استفاده از سازه‌های مؤثر در کاهش بلیه و آماده‌سازی اذهان عمومی در راستای تقابل با چنین رخدادهایی می‌باشد.
تخصیص اعتبارات در جهت موارد پژوهشی و اجرایی در مراحل سه گونه فوق نیز باید مد نظر قرار گیرد.
هنگام وقوع حادثه وجود امکانات لازم برای کمک رسانی به خسارت دیدگان و جلب مشارکت عمومی از طریق رسانه‌های گروهی ضروری است.
در مرحله بعد از وقوع به کارگیری روشهای مقابله با پدیده‌های ثانویه و احتمال صدمات مجدد ناشی از حادثه، درخور اهمیت است. مهمترین روش برای مقابله با بلایای طبیعی، علمی نمودن و اجرای درست برنامه‌های مقابله از طریق برنامه ریزیهای جامع منطقه‌ای، ملی و فراملی است.
افزایش خسارات
براساس آمارهای بین‌المللی در ۲۷ سال گذشته ۶/۳ میلیون نفر بر اثر بلایای طبیعی جان باخته‌اند و بیش از سه میلیارد نفر آسیب دیده‌اند و بیش از ۲۴۰ میلیارد دلار خسارت مالی وارد شده است.
آمار نشان می‌دهد که بلایای طبیعی روبه افزایش اند. بر پایه یافته‌های آماری بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۲ شدت بلایا ۱/۴ برابر شده است نسبت جان باختگان ۹/۶ و آسیب دیدگان ۲/۵ و خسارت مالی ۳۸ برابر شده است و به طور متوسط در هر سال از هر ۳۱ نفر یک نفر از بلایا آسیب دیده و از هر ۳۱۰۰۰ نفر یک نفر در اثر بلیه طبیعی جان خود را از دست داده است.
انسان به تعبیری موجودی گیرنده، فرستنده و حساب کننده قلمداد شده و با هوشمندی خود قادر است بسیاری از وقایع را که گاه بلیه به نظر می‌رسند به رحمت مبدل کند یا حداقل از میزان خسارات وارده بکاهد.
بلایای طبیعی اصولاً ماهیتی پیچیده دارند و در شرایط کنونی بسیاری از آنها خارج از کنترل انسان به نظر می‌رسند. اما میزان آسیب پذیری نتیجه عملکرد عوامل انسانی است و همانطوری که واقفیم پیشگیری از حادثه بهتر از واکنش در مقابله حادثه است، لذا ارتقای دانش و آگاهیهای عمومی خود عامل مهمی در کاهش اثرات بلایای طبیعی محسوب می‌گردد.
به عنوان مثال، حوادثی مثل سیل و زلزله که در سطح کشور، از احتمال وقوع بالاتر برخوردار است از طریق ساخت سدها، سیل بندها و بندهای انحرافی و آبخیزداری مناطق کوهستانی و شیبدار و نیز با ساخت منازل مسکونی مقاوم در سطح قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.
روشهای پیش بینی و پیشگیری
ترس از ناشناخته‌ها در انسان فطری است، ترس از تاریکی نیز معلول همین علت است آنچه ناشناخته‌ها را به آگاهی تبدیل می‌کند دانش است. ارتقای روزافزون توان علمی و فناوری انسان در دنیای معاصر هر چند که معضلاتی را که ناشی از بعضی راهکارهای نادرست است در عرصه زندگی و محیط پیرامون او در پی داشته، اما موفقیتهای ناشی از این پیشرفت‌ها قابل کتمان نیست و این توانایی در پیکار با حوادث ناگوار و زیانبار طبیعی هر روز چشمگیر تر می‌شود؛ بنابراین درک درست وقایع و پدیده‌های طبیعی منجربه پیش بینی، پیشگیری و تقابل منطقی و درست با آنها خواهد شد. به عبارت دیگر، به حداقل رسانیدن خطرات ناشی از رخدادهای طبیعی و غیرطبیعی که گاه خود ساخته انسان و تحمیل او بر طبیعت و محیط پیرامون خویش است با انتخاب راهکارهای مؤثر ممکن می‌باشد.
در جهان معاصر دو گونه معضل طبیعی صدمات جانی و مالی شدیدی را بر جوامع انسانی وارد می‌سازند که هر چند هر دو ناشی از طبیعت اند اما منشأ ایجاد یکی از آنها طبیعت و دیگری ناشی از تحمیل آگاهانه وناخودآگاه انسان بر طبیعت می‌باشد.
ساختارهای اساسی جهت کاهش بلایای طبیعی به صورت زیر قابل جمعبندی و تعریف می‌باشد:
۱- برقراری سیستم هشدار واخطاریه‌های به موقع جوی.
۲- آماده‌سازی نیروهای انتظامی و راهداری.
۳- ایمن‌سازی نقاط وقوع بلایای طبیعی.
۴- تمهیدات علمی و مهندسی.
۵- طراحی پروژه‌های عظیم مطالعاتی در فازهای شناسایی.
۶- اجرا و نظارت وارتقای سطح آموزش عمومی و تخصصی برای مقابله کاهش آثار بلایای طبیعی.
۷- تقویت نیروی انسانی متخصص و گروههای پژوهشی کارشناسی جهت مطالعه بلیه‌های طبیعی در مسیرهای اصولی و صحیح و با درک همه‌جانبه از کلیه روابط علت و معلولی موجود.
بحران:
بحران رخدادی نابهنگام وگاه غیرقابل پیش بینی است که شدت و میزان آن از حد معمول بیشتر است. بحران بر دو گونه می‌باشد: بحران طبیعی و بحران انسان ساخت.
بحرانها یا بلایای طبیعی هر ساله خسارات عمده جانی و مالی فراوانی به جوامع بشری وارد می‌سازد؛ به طوری که دهه ۹۰ میلادی، از سوی سازمان ملل متحد و سازمان هواشناسی جهانی دهه کاهش بلایای طبیعی اعلام و از تمامی ملل جهان برای دستیابی به این هدف دعوت به همکاری شد.
این فراخوان بین‌المللی اولین اقدام متمرکز و جامع نهادهای بین‌المللی در معرفی و آموزش انسانی در تمامی ابعاد پژوهشی، برنامه ریزی و اجرایی در راستای کاهش اثرات بلیه‌های طبیعی بود.
اما تغییر شکل رفتارهای کنونی که تماماً معطوف به امداد و کمک رسانی پس از وقوع حادثه می‌باشد به پیشگیری قبل از وقوع بلایا که خود مستلزم مدیریت خاص و آموزش و تشریک مساعی همگانی است نیاز دارد؛ بنابراین در استراتژی کاهش اثرات بلایای طبیعی تاکتیک یا راهکارها به سوی آگاه‌سازی عمومی و تأکید بر امر اطلاع رسانی به مردم در راستای اقدامات پیشگیرانه قبل از وقوع حوادث نابهنجار تغییر کرده است و این تغییر روش خود از اهداف اساسی برنامه کاهش اثرات بلایای طبیعی در دودهه اخیر بوده است. با امید اینکه این امر مقبولیت عام یافته و فراگیر شود.